Haraçi që nuk donte Zorba

Haraçi që nuk donte Zorba

Rrëfehet një prej trashëgimtareve të Zef Zorbës, e bija Eleni. Orët e fundit të poetit, jeta me babain që bisedonte, krijonte poezi, dëgjonte muzikë dhe gdhendte në dru krejtësisht i lirë. Brenda mureve të shtëpisë si perceptohej dija dhe dashuria për artin në derën e Zorbajve. Eleni tregon ditët e zakonshme të poetit të pangopur me kohën, trashëgimia që ka lënë edhe si përkthyes; gati vepra e plotë poetike e Tomas Eliotit, poezitë e Montales, Ungaretit dhe Kuazimodos

Eleni apo si e thrrasin te shtpis, Lela, qe ka ruajtur mbiemrin e ders nga ka dal, Zorba - thot se tek oxhaku i shtepis vazhdojne te flasin vetm per dritn, qe nuk mbaron kurr, ashtu si bante dikur babai i tyre, ne kuzhinen e vogl, ne tavolinen e vogel ku shkruante dhe bisedonin ne liri per teatrin, poezin, muziken. Ndresa jasht ishte terr, dhe brenda ishte dija dhe mirsia - qe te bajne njeri.

“…drita nuk mbaron kurr” - sht fraz-varg, me te ciln Eleni lidh takimin e djeshm, shkputur nga vllimi poetik i Zef Zorbs “Buz t ngrira n gaz”, qe vjen pas botimit te pare m ’94, i permirsuar, pasi jane shtuar dy poezi dhe nje balad e mrekullueshme, te cilen Zorba ia ka te moters se verber.

Eleni tregon ditt e zakonshme t Zorbs, t pangopur me kohn, e lidhur srish me vargjet e tij se “un kam shum gjana me ba/ koh m ka mbet pak”. Flitet pr punn sistematike dhe voluminoze t poetit edhe n prkthim, n shkrime t tjera letrare t cilat i ka ln trashgimi, n dorshkrim, krejt t prgatitura pr botim.

Eleni thot se ka n sirtar poezin e plot, veprn e kolosit anglez Tomas Eliotit q do ta botoj. Ndrsa punt e Zorbs lidhen kryesisht me frymzuesit e tij t par, shkolln prej nga mori dashurin e par pr poezin; tre hermetikt italian Ungaretin, Kuazimodon dhe sidomos Montalen.

Gjith kto “detyra” me letrsin Zorba i mbante fshehtas, pa dal asnj n drit derisa ra perdja e diktaturs, dhe nj vit pas ikjes s tij nga jeta, m ’94-n, botohet pr her t par vllimi vetm poetik, “Buz t ngrira n gaz”. E bija, n intervistn e mposhtme, tregon se ai e dinte se ishin “t ln mnjan” dhe pr kt arsye sidomos pas daljes nga burgu, nuk donte t’i shtonte brenga familjes s tij, liris brenda mureve t shtpis. Dhe ky ishte harai q nuk donte t paguante Zorba.

Ky ribotim sht cilsuar si i prmirsuar, pse?

I prmirsuar pr faktin se brenda librit sht shtuar nj poezi e vogl dhe nj balad q sht shkruar m 1975. Nuk e di arsyen pse baba nuk e kishte prfshi n at koh, n kopjen q e kishte ln t gatshme. Por u gjykua se ishte balad e mrekullueshme dhe u prfshi dhe ajo n kt tekst.

Zorba dim q fillimisht i ka shkruar poezit n gegnisht. Pse i ndryshoi n versionin letrar?

sht e vrtet q n fillimet e tij, baba i ka shkruar poezit n versionin gegnisht. M von m kalimin e viteve ime motr ndikoi tek ai dhe i thot se meq letrarja sht gjuh letrare zyrtare, pse nuk i jep nj lezet letrarisht. Baba edhe si studiues q merret me gjuhn pranon. Por libri vazhdon t ruaj nuancat e gegnishtes, dhe me nuanc shum t fort, ndrsa nga ana tjetr ka i przier poezit me nj letrarishte, nj kombinim mes gegnishtes dhe toskrishtes n mnyr q t bhet i lexueshm dhe i kuptueshm. Duke pasur brenda dhe fjal mjaft t prpunuar, kuptohet se sht jashtzakonisht m i afrt me letrarishten.

N at mjedis aq t zymt, persekutues, cilt kan ndikuar n krijimtarin e Zorbs?

Mund t them se kultura dhe gjenet jan jashtzakonisht t rndsishm n jetn e Zorbs. Ai ka qen nj ndr nipat e Kol Idromenos, piktor, skulptor dhe arkitekt i famshm shkodran. sht rritur n nj familje ku flitej shum pr artet dhe brenda tij kishte lind shum hert, kjo dashuri pr artet. E para dashuri e tij ka qen pr teatrin sepse e shohim djal t ri kur merret me regjin e disa dramave, n viteve ‘45-’46. M pas e futn n burg. M von i sht drejtuar poezis. Poezia sht pjesa m e dhimbshme e Zorbs. Nj artist q e ndjen brenda vetes mungesn e liris, revoltn m t madhe mendoj se n poezi mund ta shpreh m mir se askund tjetr.

A fliste ndonjher Zorba, sidomos me ju, pse nuk po i botonte poezit?

Zorba nuk donte t’i botonte poezit n at koh, ishte i bindur pr kt. Sepse si e ka thn edhe Kadare n parathnie t ribotimit “Buz t ngrira n gaz”, do duhej t paguante nj hara shum t madh. Ashtu si paguanin edhe nj pjes e madhe e autorve t cilt botonin n at koh. Imagjino me pes vite burg mbi shpin se far harai do ju donte t paguante pr t botuar poezit e tij. Pr kt arsye, ai nuk donte t paguante asnj lloj harai.

Si e bnte jetn Zorba?

Nse do t kishte nj njeri t cilit i mungonte gjithmon koha, ky ka qen Zef Zorba. Ai kishte gjithmon koh pak, sepse si thot diku n nj varg poezie: “Un kam shum gjana me ba/ koh m ka mbet pak”. Gjith dita e tij ishte sistematikisht me lloje t ndryshme puns, t cilat kuptohet ishin t lidhura gjithmon me gjenit e artit. Lexonte, prkthente, gdhendte n dru. Mrekullisht kemi punimet e tij, jan mbi 20 punime t gdhendura n dru. Shihte televizor, ndrsa mbasdite kishte biseda me ne. Kemi qndruar te kuzhina e tij, kemi kaluar nj universitet nga bisedat me t.

Prej Zorbs kemi t botuar deri tani vetm nj vllim poetik, cila sht trashgimia tjetr letrare q ka ln?

Ka shum dorshkrime. sht nj dram e shkruar “Si nata me ditn”, vn n skenn e teatrit “Migjeni”. sht shkruar kur doli nga burgu rreth viteve ’62-‘63. Ka edhe prkthime t mrekullueshme duke u marr pr 20 vjet me tre nobelistt italian, poet hermetik, si Ungareti, Montale dhe Kuazimodo. Duke qen nj njohs shum i mir i gjuhs italiane, sepse ka mbaruar universitetin n Itali, ai ka prkthyer n nj mnyr t mrekullueshme. N t ardhmen sigurisht q do t botohen. Ka botuar Tomas Eliot, gjithashtu edhe filozof si Kroen nn kujdesin e Stefan apalikut. Ka komplet veprn e plot t Tomas Eliotit t prkthyer, nj nga kolost e poezis angleze.

Ka mbaruar universitetin n Itali, por i ndrpreu studimet, pse?

Diplomn nuk ka arritur ta mbroj, pr shkak t Lufts s Dyt Botrore. Por ai ka studiuar pr shkencat politike dhe dashuria pr poezin pikrisht aty i ka filluar, aty sht njohur me veprat e tre poetve t mdhenj italian.

Si e prjetonte mungesn e liris, diktaturn, persekutimin e elits, kishs a fliste pr regjimin me ju, n shtpi?

Jasht mureve t shtpis kishte vetm terr dhe vite t mbushura me bloz, ndrsa brenda mureve t shtpis ne ishim krejt t lir me njri-tjetrin. Nse jasht ishte terr brenda ishte dija dhe mirsia, - q t bjn njeri. Un qysh e vogl e kam ditur se i prkasim nj familjeje q sht ndryshe nga t tjerat, nj familje q do t rrinte mnjan. Ne e dinim. Prindrit e mi kan qen t sinqert nuk e kan br asnjher hipokritin.

Si ka qen ort e fundit t Zorbs?

Vdekja e Zorbs ka qen brenda 24 orve. Kam qen pran tij n ort e fundit dhe mund t them se ai e ka ditur se kush sht. Un e kam gjetur at dit n kmb dhe ka hyr 10 or n koma. Mbas 24 orve dha shpirt, me dy pika lot n janar t vitit 1993. Nj vit m von bm botimin e veprs.

Cfar e nxiste n krijimtari Zorbn, konkretisht si krijonte ai?

Do t tregoj thjesht nj episod se si u krijua poezia “Nj gozhd”. sht nj sekret midis meje dhe atij. Isha vajz e re, 16 vjee, kur babai m oi n ambulanc pr nj dhimbje t fort dhmballe. N momentin q hym atje, n mur ishin antart e Byros Politike dhe sapo kishin hequr Beqir Ballukun dhe kishte mbetur nj gozhd pa foto. Dhe un i them: “Bab, shiko si ka mbet gozhda, pa portret”. Ai e shikoi dhe qeshi. Kur e ka shkruar m von, m tha se kjo ishte inspiruar nga un: “Nj gozhd e varur n mur/ mbetur e thar/ mbetur thik”. Nj tjetr poezia “Shkallt e Kakarriqit”, erdhi nga nj histori e vrtet. Kur t dy prindrit e mi doln prej burgut, dikush i tha t dilnin jasht shtetit, por ai nuk pranoi duke shkruar poezin, q mendoj se shrben edhe sot si mesazh patriotik. Ndrsa tek ky vllim sht nj poezi, “As ma ndrtoni shtpin”, q pr mua mbetet e mrekullueshme.

No comments: