Shkruar nga Primo SHLLAKU
Diku nga çereku i vjetëve ’90, në nji bisedë të gjatë me disa miq të huej, ra fjala për diktaturën. Ata treguen nji interesim të pazakontë dhe, mbasi ma provokuen inatin, po më ndigjonin me shum vemendje. Unë ua rreshtova të gjitha mbrapshtitë e saj e i mshova sidomos dhunimit e përdhunimit të gjithçkaje që kishte të bante me lirinë e liritë. Bile për nevojën e situatës, e mbaj mend si tashti, shpika, me marrveshjen e tyne e në gjuhë të tyne, edhe neologjizmin lirivrasës. Mirpo, për çudinë time të madhe, në vend që unë të shkaktoja të paktën njifarë solidariteti për mue e për ne, ndjeva nji si ftofje të auditorit dhe nji shkrehje të tij. Ngaqë nuk po zmadhoja dhe nuk po shtoja asgjâ, u fyeva dhe qëndrimin e tyne e mora si me dashtë me thanë se ç’po na gënjen. E ndërpreva tregimin e fillova të përbehem se kshtu kishte qenë dhe se dëshmitë e mia nuk ishin edhe aq të mprehta, se kjo ishte vetëm përvojë e imja dhe se kishte sigurisht përvoja të tjera të cilat mund të lênin pa mend. Njeni prej miqve të mi më pyeti thatë: “Po ju? Çfarë banit ju?” Unë e kuptova se rrfimi im kishte kalue nji vijë kritike dhe se, tue folë keq për diktaturën, unë, pa dashje, kisha fillue me folë keq për veten tonë. Më vështroi gjatë në sw me shum kuptim dhe m’u duk se deshti me më thanë: mos e trego mâ ketë histori. Mora me vete shqetsimin e nji rrfimi të dështuem dhe mendova se diku, ndër vende të edukuem me lirinë, ekziston nji vijë kritike që, kur diktatori e kalon ose e prek, aty shpërthen zemrimi kolektiv me gjithë rropamën e tij. “Njerzit rezistojnë, më pati thanë miku, nuk durojnë sepse mendojnë se nuk e meritojnë”. Kjo ngjarje më pati mbetë në mend dhe u bâ strumbullari i shum përsiatjeve mbi e rreth lirisë, edukatës së saj, kufijve të durimit dhe idesë së lirisë së pameritueme.
Legjendat urbane
Në atë kohë unë dhe shum prej nesh ende nuk ishim takue me produktin letrar të nëndheshëm që ishte shkrue gjatë kohës së diktaturës. Kjo mosditje ishte shkak për t’u trishtue dhe ndihesha i zhveshun pa nji fakt në dorë që të më bindte të paktën mue se na kishim rezistue ndopak. Dalja e librit të Zorbës qe nji shend i madh për të gjithë ata që e donin në grusht e në mendje nji akt ksisoj rezistence.
Qytetet janë krijesa gjigande e me moshë të stërmoçme që ndër shekuj kanë zhvillue nji sistem kapilar mprojtjesh për të mos u përmbysë. Nuk do të ndalem te banaliteti i ledheve e mureve, por do të ndalem te qytetari, kjo pjellë misterioze e e paparashikueshme e qytetit. Në vjetin 1356, nji qytetar beratas me emnin Skuripekis fsheh në muret e kshtjellës kodikun e famshëm të Beratit që ky të mos binte në duert pushtuesit serb, edhe pse ai po e kërkonte me adresë e tërbim ket libër të famshëm. Libri u mshef, mbeti në Berat dhe mori emnin legjendar Beratinus. U shpëtue ksisoj nji monument i paçmueshëm kulture për atëherë e për sot.
Kur Shkodra ra në duert e turqve mbas 1478-ës, gojëdhana thotë se ikona e Sh’Mrisë te kisha e Zojës në hymje të qytetit u shkput vetiu prej murit dhe u nis për ajrì drejt bregut të detit. E panë dy qytetarë shkodranë dhe iu vunë mbrapa. Kur mbrriten në breg ikona vazhdoj të ecte drejt Italisë dhe për dy qytetarët e zellshëm deti u bâ kalldram dhe ata e ndoqën deri në Genezzano, fshat afër Romës ku ruhet edhe sot.
Zef Zorba del prej burgut më 1951 dhe fillon me shkrue për skenat e atjeshme dhe, mbasi i ezauron, vazhdon të krijojë me nji art të papublikueshëm. I ruen shkrimet e veta, i përmirson, i rregullon, i korrekton, i redakton, i daktilografon dhe i ban libër, u shkruen edhe nga nji ose ma tepër parathanie, pasthanie. Jeton me makthin e tyne e prej makthit të tyne. Ata shkrime i kërcnojnë lirinë, atê vetë, familjen, lirinë e qetsinë e familjes. Ai dëshprohet, hidhet e përdridhet, i kap prap në dorë, i “zbut”, i rregullon. Mundohet ta mshefë prej të gjithëve “shtatzaninë” e tij me shkrime të ndalueme, të rrezikshme. Si intelektual i ramë në fatkeqsi, ai e pret edhe nji kolpo të beftë të diktaturës, që në orekset e saj periodike terrormbjellëse, mund t’i “mblidhte” prap të ish-të dënuemit. Por ai i reziston edhe tundimit të çmendun për t’i asgjasue dhe për t’u qetsue nji herë e mirë. Përleshja e idesë së qenit prind i keq dhe detyrës për ta ruejtë dëshminë e gjallë e konkrete të lirisë së vet alternohet me brengë e bremje ndërgjegje. Por poeti ka shum dashuni në kokën e tij dhe përpiqet t’i mbajë e t’i ruejë të gjitha. Fati e deshi që dashunitë e tij dolën të gjitha në breg.
I ka qyteti kto vlera inherente që punojnë për vazhdimsinë dhe që e kundërshtojnë prishjen e traditës. Qyteti mpron veten. S’âsht fjala për mprojtje me heshta e me muskuj, por me durim, vuejtje, sakrificë e dëshmitari. Urtsia dhe mençunia e qytetarit këmbehen papritmas me shkallimin në përballjen e rrezikut. Zef Zorba âsht legjendë urbane. Në mos qoftë e gjithë legjenda, padyshim që âsht pjesë e ksaj legjende.
Disidenca
Hisoriografia e letërsisë sonë ngurron për të gjetë disidencë te na. Hapja e kapitullit të disidencës dhe futja në tê e disa emnave i krijon edhe nji tjetër karshillëk denigrues letërsisë zyrtare të diktaturës e autorëve të saj. Enden nëpër ajër opinione se te na s’pati disidencë, se disidenca do njifarë hapsine, se disidentë janë ata që shkëputen prej nji drejtimi letrar zyrtar dhe, tue e mohue atê, vazhdojnë nji letërsi ndryshe, përmes nji kacafytje të vshtirë me vetë shtetin. Ky âsht varianti rus i disidencës dhe na nuk mund të klasifikohemi simbas tij. Nga njena anë themi se letërsia dhe historia e diktaturës tonë komuniste ishin atipike dhe pastaj thrrasim për ta cilsue ketë atipi modele tipike vendesh e kulturash të tjera. Siç e thashë ma sipër, mosrezistenca, pra mosqenia e rezistencës ka pak a shum kuptimin e meritimit të diktaturës, kurse pasja e saj – që na e kemi e që ç’ke me tê – i jep dinjitet njerzor e tharm lirie mjerimit tonë historik.
Fjala “disidencë” vjen prej latinishtes dissidere që do të thotë “rri mënjanë, rri veç ose në shmang të dikujt ose të diçkaje”. Pyes: ky Zorba ynë a nuk ndêjti në shmang të jetës zyrtare, a nuk shkroi mënjanë e pa e përfillë drejtimin letrar të kohës, madje kundër tij e sipas orientimesh letrare të anatemueme prej shtetit totalitar dhe establishmentit letrar?
Me poezinë e tij të tensionueme prej shqetsimesh intelektuale që kishin të bâjnë me lirinë, me kuptimin e jetës, me luftën e mbrendshme e me dyzimin e skajshëm, Zorba solli nji ofertë të re letrare, të vogël ndoshta si vllim, por të ngjeshun e intensive sepse poezi. Ai refuzoi estetikisht – dhe kjo thuhet rëndom – realitetin por edhe produktin letrar. Ai nuk përshndeti asnji dhe s’u vû për brazdë me askënd. Ai u shfaq si solist me artin e vet në surdinë. Besonte te arti dhe te vlerat mbetëse, pra te materia e pashkatrrueshme e tij. Prandej dhe kishte kohë me pritë deri në amshim. Nuk dallojmë askund ankthin se nuk po i vjen dita me botue. Përkundër, ai deklarohet shum i trembun prej asaj dite. Zorba e sundonte kohën e vet personale, kishte hyll udhëzues sensin e ardhmënisë. Koha e tij dhe koha reale nuk skandoheshin në të njajtin ritëm. Diskrepancat e rrjedhjes së ndryshme të kohëve të simultanitetit hasen në disa poema të tij. Ky mund të jetë nji prej shêjave të rrallë që dëshmojnë për qenien e tij në sintoni me hermetizmin si drejtim letrar kontinental.
Zorba nuk do të ishte asgjâ po të mbetej vetëm te refuzimi. Ai refuzonte dhe njikohësisht bante dëshmitarinë e ktij refuzimi, e ruente atê jo me mençurinë e të zakontës, por me marrzinë e të pazakontës. Tamam si në legjendat urbane. Dëshmitaria âsht forca e energjia e qytetit që përsërit vetveten në kohë paqe e në kohë lufte, në mnyrë që vlerat të kalojnë të paprekuna nga njena ditë në tjetrën. Po të mbash paraswsh vrazhdsinë e diktaturës sonë shpijake dhe qëndresën legjendaro-urbane të Zorbës, na vjen ndër mend menjiherë ideja se qytetet tona e kishin zhvillue nji aparat imunitar vetmprojtës që në rastin e Zorbës shfaqet në variantin e vet ma të dhimbshëm e ma patetik. Paranoia e një shteti që harxhonte 30e mâ % të buxhetit për me asgjasue lirinë e qytetarëve të vet, kishte zhvillue nji censurë e atmosferë shterpzimi. Shpesh më duket se çapoi i ndytë i ksaj censure ka depërtue në thellsi të gjoksit të Zorbës dhe ia ka gërvishë disa herash perlën e ndriçme që ai mbante atje.
Letërsia e sirtareve
Kur flasim për Zorbën, më duket se cilsimi simbas shprehjes “letërsi e sirtarëve” nuk i bie për shtat autorit tonë. Ka diçka tutelare kur përmendet në kontekstin për Zorbën dhe jo pak pejorativitet kur përdoret si cilsim kategorik universal i letërsisë.
Kam dëshirë ta shqyrtoj ket term tue e çue në literalitet. Të gjithë ata që shkruejnë besoj se shkrimet e tyne i mbajnë nëpër sirtare. Ku tjetër përveç se atje. Unë nuk di ndonji njeri që i ven ata në frigorifer apo lavatriçe. Termi ka mbrendë nji redondancë dhe âsht njisoj si me thanë kpucë për kambë ose kapele koke. Unë bile njof njenin që shkrimet e veta i ruente për arsye vetsigurie me vjete të tana në trapazanin e shtëpisë së vet. E si t’i themi atij se “ti shkruen letërsi trapazani”?
Tue lanë mënjanë formën, esencialja e ktij termi âsht, më duket, raporti i autorit me lexuesin e vet. Mendoj se âsht në të drejtën e plotë dhe të padiskutueshme të autorit me vendosë se kur ai do t’i shfaqet lexuesit të vet. Paraqitja para lexuesit âsht ndoshta çasti mâ delikat dhe mâ randësor i jetës së krijuesit. Ai e ushtron ketë të drejtë tue u nisë nga bindja e tij se a e ka vepra formën përfundimtare që të takohet me lexuesin për të prodhue efektin maksimal të adezionit, a gjendet apo jo ai tip lexuesi që autori ka pasë parasysh gjatë krijimit. Thonë, pra, se ka autorë që i mbajnë shkrimet e tyne për nji kohë shum të gjatë që të “ftofen”, të stagjionohen, të përsendzohen si diçka jashtë autorit dhe të pavarun prej tij. Edhe nëse kto shembuj që rreshtova nuk përbâjnë rastin e Z. Zorbës, unë po them përvûjtnisht se, kur kërkimi i lexuesit ka mbrendë edhe rrezikun e sigurtë të gjetjes së xhelatit tand, atëherë merr shum kuptim shtymja pa afat e ktij takimi.
Buzë të ngrira në gaz
Nuk mund ta mshef faktin se më pëlqen fort ky titull që vetë Zorba e zgjodhi për librin e tij të vetëm me poezi. Megjithse u njofta vonë me poemat e tij, kam hasë shum invariante të cilat duken sikur ndonji poezi e imja ta kishte pa atê të Zorbës. Sidomos lojën që ban Zorba me gozhdat e çekiçin në nji poemë të tij, dikush mund ta merrte edhe si plagjiaturë timen te nji vjershë e imja me çekiç e me gozhda. Por kto janë rastsi. Më duhet të ngulmoj se titulli i librit nuk duhet të jetë rastsi: BUZË TË NGRIRA NË GAZ. Kam idenë se unë e Zorba si banorë të qytetit të Shkodrës kemi pa dikur, në kohë të ndryshme, pavarsisht prej njeni tjetrit nji diçka që mund të na ketë përshtypë në të njajtën mnyrë, edhe pse destinacioni i atij sendi nuk ishte aspak prodhimi i asaj përshtypje që unë po hamendsoj se kemi marrë, të dy, unë edhe Zorba.
Para vjetit 1967 katedralja e Shkodrës ose Kisha e Madhe ishte tempulli katolik ma i stolisun i Shqipnisë: piktura, afreske, banda, stuko, skulptura, gdhendje të ndryshme, relike, kelkshêjta të praruem e rrezatues i jepnin katedrales hijen e nji tempulli qendror e të stolisun. Në navatën e djathtë ose jugore të ksaj kishe të ndërtueme simbas stilit romanik ndodhej atëherë nji altar dhe në pjesën e poshtme të ktij altari, nën syprinën prej mermeri që shërbente si tabernakul, ndodhej nji kamare e gjanë me xham. Në tê ishte ekspozue nji ci-gît (sakofag) me trupin e nji shêjti që nji tunikë e kuqe ngjyrë alle i mbulonte trupin dhe i lênte me u dukë vetëm ftyrën. Ky ishte shêjti Prosper, ose shtatorja e tij prej allçie. Thuhej se skeleti real i ktij shêjti ishte inkorporue i tani në allçi. Edhe si fmijë, por edhe si i rritun kur kaloja andejpari ndjeja siklet. Në atë kamare nji llampë elektrike e fortë rrinte e ndezun vazhdimisht dhe unë e lexoja atë kamare si mundsi me pa se ç’ndodh mbrenda nji vorri. Ftyra e shêjtit ishte e qetë, swtë e mbyllun, goja e tij formonte nji qeshje të ngrime prej allçije dhe i zbulonte dhambët e rregullt po prej allçie. Ajo pamje e nji të vdekuni që qeshte, me buzë të ngrime në gaz, ishte diku afër të llahtarshmes, nji aliazh estetik ku e bukura dozohej trembshëm me makabrën.
Kam nji thirrje të mbrendshme me besue se takimi i Zorbës me atë kamare dhe banorin e saj prej allçie, do t’i ketë intimue idenë Zorbës për titullin e nj libri të ardhshëm. Kurse mue me siguri më kishte ngacmue për me kuptue se çfarë kishte ajo ftyrë që më tërhiqte dhe më zbonte njiheri.
Meqë e njifja vetëm për ftyrë Zorbën dhe s’kisha folë kurr me tê, tashti që shum sende nuk janë mâ, s’më mbetet tjetër veç të hamendsoj takimin tim metafizik me Zorbën para nji qeshje prej allçije që atê po e ban të famshëm mbas vdekjes.
No comments:
Post a Comment